Таърихи асрҳои миёна

Намудҳои асосии маъхазҳои таърихи асримиёнагии мамлакатҳои Аврупо (асрҳои V–XV)

Маъхазҳое, ки аз рӯйи он олимон таърихи асрҳои миёнаро ме-омӯзанду китобҳои дарсӣ таълиф менамоянд, ду намуд доранд: маъхазҳои бостоншиносӣ ва манбаъҳои хаттӣ. Агар мо ҳар қадар ба давраи қадим назар афканему ба «Таърихи дунёи қадим» наздик шавем, ҳамон андоза маъхазҳои хаттӣ кам мешаванду нақши бостоншиносӣ баланд мегардад. Ва баръакс, ҳар қадар ба замони худ наздик гардем, ҳамон андоза маъхазҳои хаттӣ бисёру гуногуншакл мешаванд. Барои омӯхтани давраҳои аввали  асрҳои миёна ва баъзе масъалаҳои он маводи бостоншиносӣ сарчашмаи ягона шуда метавонад. Асбобҳои гилию сафолӣ, фулузию шишагии рӯзгор (косаю пиёла, табақу обгирҳо…), олоти меҳнату яроқҳои ҳарбӣ (дос, каланд, корд, тиру камон, ҷавшан, шамшер, тоскӯлоҳ…), гӯшвора, дастбанд ва соири чизҳои ороишии занона, тангаҳои  биринҷӣ, нуқрагию тиллоӣ ва дигар асбобу олотҳои моддию маданӣ, ки бостоншиносон ҳангоми ҳафриётҳо аз зери замин ёфтаанду имрӯзҳо онҳо дар осорхонаҳо нигоҳ дошта мешаванд, барои омӯхтани бисёр соҳаҳои ҳаёти иқтисодию иҷтимоӣ ва машҒулияту урфу одатҳои одамони асримиёнагӣ маълумоти фаровон медиҳанд. Худи харобаҳои хонаҳои истиқоматӣ, боқимондаи санъатҳои ҳайкалтарошию наққошӣ ва кандакорӣ аз ҳунари волою баланди меъморию тасвирии онҳо башорат медиҳанд.

Маъхазҳои хаттии асримиёнагӣ низ якчанд намудҳо доштанд:

 1) Маводи ҳуҷҷатӣ: актҳои оммавӣ ва шахсӣ, ҳуҷҷатҳои дорои хусусияти  хоҷагӣ.

 2) Ёдгориҳои ҳуқуқӣ: «ҳақиқатҳо» (қайдҳои ҳуқуқӣ), кодексҳои гражданӣ, ҷиноятӣ ва калисоӣ, қонунҳои алоҳида ва указҳо, хартияҳои шаҳрӣ, протоколҳо (қарорҳо)-и судӣ…

3) Маъхазҳои  нақлӣ (ҳикоя): солномаҳо, воқеаномаҳо (хроникаҳо), биографияҳо (зиндагинома) –и королҳо, рӯҳониён…

4) Фолклор (адабиёти шифоҳии халқӣ).

5) Асарҳои бадеӣ, илмӣ ва Ғайра…

     Агар маводи ҳуҷҷатӣ ва ёдгориҳои ҳуқуқӣ дар бораи таърихи хоҷа-гию хоҷагидорӣ ва  муносибатҳои  иҷтимоии сохти феодалӣ нақл кунанд, пас маъхазҳои нақлӣ бештар дар бораи таърихи сиёсӣ маълумот медиҳанд. Дар байни тамоми намудҳои маъхазҳо маводи ҳуҷҷатӣ аксари соҳаҳои ҳаёти иқтисодию иҷтимоиро дарбар мегирифтанд, аз ин сабаб ҳам боэътимод мебошанд. Ёдгориҳои ҳуқуқӣ бошанд, барои таҳлили қонуну қоида ва ҳифзи манфиати синфи ҳукмрон истифода мегардиданд, бинобар ин эътимоднокии онҳо нисбат ба боэътимодии маводи ҳуҷҷатӣ камтар аст. Маводи ҳуҷҷатии давраи ибтидои асрҳои миёна хеле кам мебошанд. Азбаски дар он давра расмияти хаттӣ ҳанӯз  ривоҷ  наёфта  буд, бинобар ин Ғайр аз актҳои тӯҳфаи замин, хариду фурӯши он, актҳои заминивазкунию меросгузорӣ... дигар хел намудҳои  маводи ҳуҷҷатӣ хеле  кам боқӣ мондаанд.

Дар асри V дар байни қабилаҳои германие, ки дар шимолии Италия, дар сарзамини Аврупои Ғарбӣ зиндагӣ мекарданд, зери таъсири румиён  қонунҳои хаттӣ пайдо мешаванд, ки онҳо урфу одатҳои германҳо ва шартҳои муносибатҳои онҳоро бо халқҳои атрофашон қонунӣ ме-гардониданд. Ин маҷмӯаи қонунҳо бештар ба ҷаримаҳо ва дигар намуд-ҳои ҷазоҳо, инчунин ба ҳар гуна ҷиноятҳо бахшида шуда буданд. Онҳо ҳамзамон ба якчанд соҳаҳои ҳаёти иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва сиёсии германҳо низ дахолат мекарданд. Дере  нагузашта,  ин гуна қонунҳо дар байни келтҳо ва германҳои Аврупои Марказӣ ва Шимолӣ низ ба вуҷуд омаданд. Дар байни халқҳои Скандинавия бошад, чунин қонунҳои хаттӣ танҳо дар асрҳои XII–XIII пайдо шуданд. Ин ва чанд қонунҳои дигаре, ки дар байни қабилаҳои Аврупо ба вуҷуд омадаанд, монанди «қонунҳои Рус», номи «ҳақиқатҳо»–ро гирифтанд. Аксари ин ҳақиқатҳо ба забони лотинӣ навишта шуда, номи «ҳақиқатҳои варварӣ (барбарӣ)»–ро доранд. Дар давраҳои аввал ин «ҳақиқатҳо» маҷмӯаи хаттии қоидаҳои ҳуқуқии мавҷуда бошанд, сонитар дар онҳо таъсири қонунҳои ҳокимияти королӣ торафт зиёд мегардад. Бар асари иловаҳои солҳои минбаъда матни  «ҳақиқатҳо» торафт мураккаб мегардад. То замони мо «ҳақиқатҳо»–и баварҳо, алеманҳо, бургундҳо, саксонҳо, турингҳо, англосаксҳо, фризҳо, саликҳо (яке аз гурӯҳҳои қабилаи франкҳо) ва баъзе дигар қабилаҳои халқҳои Аврупо боқӣ мондаанд. ҳуқуқҳои одатии хаттии қабилаи лангобардҳо «Эдикти Ротари» ном дорад. Дар байни ҳақиқатҳои мазкур хусусан «ҳақиқати саликӣ»  аҳамияти калон дорад, ки он аввалин маротиба дар асри  VI  таҳрир шудааст.

    Дар асри VIII «қонуни заминдорӣ» ном маҷмӯаи ҳуқуқии византия-гиҳою славянҳо навишта шуда аст, ки он аз рӯйи хислати худ ба «ҳақиқатҳо» –и зикршудаи қабилаҳои германӣ монанд мебошад.

      Аз асри VI сар карда, дар назди калисоҳо ва шурӯъ аз асрҳои VIII–IХ дар дарбори королҳо анналҳо, яъне солномаҳо тартиб дода мешаванд, ки онҳо барои омӯхтани ҳаёти иҷтимоӣ ва хусусан сиёсии халқҳои алоҳида аҳамияти калон доранд. Дар ҳамин асрҳо дар назди калисоҳо ва дар-борҳои королҳою императорҳо грамотаҳои идораҳои калисоӣ ва Ғайри-динӣ, полиптика (рӯйхати мукаммали мулкҳо), картулярия (китоби  нусхаҳои грамота), капитулярия (маҷмӯаи қонунҳои королӣ –императорӣ) тартиб дода мешаванд, ки онҳо дар бораи ташкили мулкҳои калони феодалӣ, тарзи истисмори оммаи мутеъ, намудҳои асосии вобастагии деҳқонон… маълумот  медиҳанд.

Шурӯъ аз асри VI инчунин таърихи қабилаю халқҳои алоҳида навишта мешаванд, ки муаллифони онҳо бештар роҳибон ва епископҳо буданд. Масалан, «Таърихи готҳо»–и Исидори Севилӣ, «Таърихи франк-ҳо»–и Григорий Турский, «Таърихи халқҳои лангобардҳо»–и Павел Дякон.

     Аз асри IХ сар карда биографияи королҳо, епископҳо ва баъзе дигар феодалони калони динию дунявӣ навишта мешаванд, ки яке аз машҳур-тарини онҳо «ҳаёти Карли Кабир» ном асари муаррих Эйнгард мебошад. Ин гуна асарҳо барои омӯхтани таърихи сиёсии замонашон аҳамияти калон доранд.

     Дар байни маъхазҳои нақлӣ хусусан асарҳои муаррихон – амалдорони олӣ ва роҳибони Византия хеле ҷолиби диққат мебошанд. Ин  таърихчиён нисбат ба муаллифони Аврупои Ғарбӣ ҷаҳонбинии васеи сиёсӣ доштанд, чунки онҳо дар таърихнигорӣ анъанаҳои давраи антиқи-ро истифода мебурданд. Таърихнависони Византия дар асарҳои худ на танҳо таърихи Византия, балки таърихи халқҳои ҳамсояро низ инъикос менамуданд. Дар ин бора хусусан асарҳои таърихшиноси асри VI–и Византия Прокопийи Кесарӣ мисол шуда метавонанд. Дар асри Х дар Византия «Геопоника» ва «Китоби Эпарх» ном асарҳое низ навишта шудаанд, ки асари якум дар бораи хоҷагии деҳот ва асари дуюм дар бораи ҳунармандию савдо дар Константинопол маълумоти муфид медиҳанд. Дар асрҳои ХI–ХIII дар Аврупои Ғарбӣ дар бораи хоҷагии деҳот асарҳои бисёру гуногун ба вуҷуд меоянд: грамотаҳо, рӯйхати мулкҳо, рӯйхатҳои маҷбуриятҳои деҳқонон ва Ғайра. Яке аз ин гуна маъхазҳо ин «Китоби суди даҳшатнок» ном асаре мебошад, ки соли 1086 дар Англия аз тарафи ҳукумати королӣ тартиб дода шуда буд. Аз ин китоб рӯйхати қариб ҳамаи мулкҳою заминҳои Англияро дар асри ХI–ро пайдо кардан мумкин аст. Ингуна ба рӯйхатгирии мулкҳои заминии мамлакат дар Англия дар асри ХIII ҳам гузаронида шуда буд.

Дар асрҳои ХI–ХV тасвироти саҳнаҳои меҳнати хоҷагии деҳотро (саҳнаҳои кишту кор, дарав, шаробпазӣ…) дар рӯйи деворҳои калисоҳои ҷомеъ, ратушаҳо, дар рӯйи қолинҳо, саҳифаҳои дастхатҳо дидан мумкин аст. Дар асрҳои ХIII–ХV ҳуқуқномаҳои феодалон тартиб дода мешаванд, монанди «Зертсала» дар Германия, «Кутюми» дар Фаронса, «Фуэрос» дар Испания, «Ассизҳои Иерусалим» дар давлатҳои салибдорон, ки онҳо ҳуқуқҳои феодалонро ба тартиб медароварданд. Ин ҳуқуқномаҳоро ҳуқуқшиносони ботаҷриба тартиб медоданд. Дар собиқ сарзамини империяи Ғарбии Рим маъхазҳои ҳуқуқию нақлӣ ба забони лотинӣ, дар Англия Ирландия ва Исландия ба забони умумихалқии маҳаллӣ ва дар Византия ба  забони юнонӣ тартиб дода мешуданд.

     Баробари тараққии шаҳрҳо, ривоҷу равнақи ҳунармандию савдо, шурӯъ аз асрҳои ХIII–ХIV устав (низомнома)–и сехҳо, актҳои хариду фурӯш, тӯҳфакунӣ ва меросгузорӣ, ҳуҷҷатҳои қарзӣ – насиявӣ… пайдо мешаванд. Дар байни ин гуна маъхазҳо «Китоб дар бораи ҳунарҳо» ном асаре, ки соли 1268 дар Париж тартиб додашуда аст, мавқеи махсусро ишҒол мекунад. Ин китоб маҷмӯаи уставҳои 100  сех мебошад.

Барои омӯхтани таърихи сиёсии асрҳои Х–ХV анналҳо ва воқеа-номаҳо маълумоти фаровон медиҳанд. Назар ба ахбороти анналҳо маълумоти воқеаномаҳо саҳеҳтар, аз рӯйи дарбаргирии ҳудуд васеътар ва аз ҷиҳати забон комилтар буданд. Ғайр аз ин дар дар воқеаномаҳо ҳодисаҳо ба тарзи  хронологӣ тасвир карда мешуданд.

      Дар асри ХIII баробари рушди шаҳрҳо анналҳои шаҳрӣ тартиб дода мешаванд, ки онҳо мавқеи анналҳои калисоиро маҳдуд намуданд. Анналҳои шаҳрӣ хусусияти Ғайридинӣ доштанд. Аз асри ХIII сар карда, воқеаномаҳоро на фақат роҳибон, балки намояндагони Ғайридинӣ ҳам менавиштанд. Дар асрҳои ХIV–ХV бошад, бештар мушовирони корол, ритсарҳо–ҷавонмардон ва шаҳриён муаллифони воқеаномаҳо мешаванд, вобаста ба ин мазмуни воқеаномаҳо низ таҒйир меёбад.

Аз асри ХIV сар карда, баробари торафт афзудани ҳар гуна ҳуҷҷат-ҳои сиёсию дипломатии давлатӣ, мактубҳои махфии ходимони давлатӣ аҳамияти воқеаномаҳоро ба тадриҷ паст мекунанд. Дар асри ХV дар байни сарчашмаҳои таърихӣ маводи ҳуҷҷатӣ аллакай мавқеи асосиро ишҒол менамоянд. Грамотаҳои папагӣ («Грамотаҳои ҳавворӣ», ки аз қарни ХIV  сар карда, инчунин «буллаҳо»  ном бурда мешаванд), актҳои динии калисоҳои ҷомеъ, рисола ва протоколҳои инквизитсия (суди динӣ) низ маъхазҳои ҳуҷҷатии замони худ мешаванд.

Дар бораи таърихи маданияти асрҳои ХI–ХV манбаҳо хеле зиёд ва рангоранганд. Суруду афсонаҳои халқӣ, театрҳои дарборию шаҳрӣ, асарҳои насрию назмии лирикӣ, қаҳрамонию ишқии ритсарӣ (монанди «Суруд дар бораи Роланд», «Суруд дар бораи Сид», «Суруд дар бораи Нибелунгҳо»), асарҳои илмию фалсафӣ, тиббӣ, филологӣ, ҳар гуна қасру калисоҳо ва дигар ёдгориҳои санъатҳои меъморию тасвирӣ –маъмултарин  сарчашмаҳо оид ба маданияти ин давра мебошанд.