МАВОДИ ИЛОВАГИИ ДИДАКТИКӢ

1. Сарлавҳа

Чистон ва истифодаи он барои санҷидани қобилияти забономӯзӣ ва

тафаккуру идроки  кӯдакони нуқсони шунавоӣ дошта

(дар мисоли забони англисӣ)

Чистон яке аз жанрҳои асосии эҷодиёти шифоҳии халқ буда,дар он хусусиятҳои ашё номбар нуксони шунавоидоштада  шавад ҳам, вале дар бораи ашё чизе гуфта намешавад. Чистон дар педагогикаи мактабӣ ва томактабӣ бо мақсади бой гардонидани захираи луғавии кӯдакон, омӯзонидани тарзи дурусти талаффузи овозҳои забони модарӣ, ташаккули нутқи мураттаб, мустаҳкам гардонидани хотир, хаёл ва диққати кӯдакон васеъ истифода бурда мешавад. Чистонҳо дар навбати худ хусусияти тарбиявӣ доранд ва бо воситаи онҳо меҳру муҳаббати  кӯдакон ба забони модарӣ, эҷодиёти шифоҳии халқ зиёд мегардад. Маҳз бо воситаи чистон қобилияти фикрии кӯдакон  инкишоф меёбад. Ҳангоми ба чистонҳо ҷавоб гуфтан, аз кӯдак машқи фикрии ба худ хос талаб нуксони шунавоидоштада мешавад, ки он минбаъд метавонад ба инкишофи тафаккури ӯ таъсир расонад. Кӯдак ҳамон вақт ба чистон ҷавоби дуруст дода метавонад, агар оид ба ашёҳо, олами набототу ҳайвонот ва ҳодисаю воқеаҳои атроф тасаввуроту маълумотҳои заруриро аз худ нуксони шунавоидоштада бошад,  муҳити атроф ва ҳодисаҳои онро мушоҳида нуксони шунавоидоштада тавонад. Ва ҷавоб ёфтан ба чистонҳо кудакро ба фикр нуксони шунавоидоштадан водор намуда, шавқи ӯро ба ҳодисаҳои аҷоибу шақвовари табиат ва муҳити атроф  бедор менамояд.

Маълум аст, ки  чистонҳо ба мавзуъҳои гуногун  бахшида шудаанд ва  ҳар як гурӯҳ аз ҷиҳати мавзуъ доираи васеи ахбороти ҳаётиро дар бар мегирад, ба монанди: ҳодисаҳои табиат, техника, сифати ашё, мева, сабзавот, ашёҳои гуногун ва ғайра. Набояд фаромӯш нуксони шунавоидоштад, ки ҳангоми истифодаи чистон дар ҷараёни дарс ва ё машғулиятҳо ба ҷиҳатҳои тарбиявии он низ диққати махсус бояд дод, яъне чистон вобаста ба синнусоли кӯдак интихоб гардида, рушди ақлноиву зеҳнии ӯро таъмин нуксони шунавоидоштада тавонад.

            Аслан кӯдакон табиатан муҳаққиқанд ва шавқу ҳаваси ҳамешагӣ ба таассуротҳои нав,, кунҷкобӣ, хоҳиши доим озмоиш гузаронидан ва мустақилона пайдо намудани маълумот дар бораи олам, яке аз паҳлӯҳои маъмул ва асосии рафтори кӯдакон ҳисобида мешавад, яъне фаъолияти ҷустуҷӯӣ-таҳқиқӣ – хислати табии кӯдак аст: ӯ ба кашфи олам омода буда, мехоҳад онро зудтар дарк намояд. Таҳқиқ, кашф  ва дарк намудан- ин қадам гузоштан ба сӯи ҳодисаҳову ашёҳои носанҷидаву нав, имконияти фикр нуксони шунавоидоштадан, озмудан, ҷустану таҷриба намудан ва асосаш худбаёнкунии кӯдак  аст

Дар вақти истифода бурдани чистон дар гурӯҳ ва синфҳое, ки кӯдакони имконияташон маҳдуд таълиму тарбия мегиранд омӯзгор/мураббия бояд эҳтиёткор бошад, зеро дар ҷараёни тарбия ва таълими кӯдакони дорои нуқсонҳои шунавоӣ инкишофи ақлию зеҳнии онҳо амалӣ гардонида мешавад ва дар ин замина, шакли ташкили дурусти таълимро дар инкишофи кӯдак  педагог ва психологҳои барҷаста зарур донистаанд.Аз он ҷумла кӯдакони нуқсони шунавоӣ дошта низ.

Инкишофи зеҳнӣ ташаккули ҷараёнҳои идрок ва услуби фаъолияти зеҳнӣ, азхудкуниву зиёд намудани дониш оид ба табиат ва ҷомеаро дар бар мегирад; рушди шавқу ҳаваси маърифатӣ, инкишофи нутқ чун воситаи идрок таъмин мегардад.

Рушди ақлонии кӯдаки муқаррарӣ такя ба нутқ менамояд. Дар кӯдаке, ки шунавоиаш нуқсон дорад, халалдоршавии ҳамаи вазифаҳои нутқ (иртиботӣ, хулосабарорӣ, сигнификатсионӣ, назоратӣ, танзимсозӣ) ва қисмҳои таркибии забон (захираи луғавӣ, сохти грамматикӣ, таркиби фонетикӣ) мушоҳида мегардад. Аз ҳамин сабаб, рушди кӯдаконе, ки шунавоияшон ба таври амиқ халалдор гаштааст, дар маҷмӯъ аз ҳамсолонашон қафо мемонад. Дар заминаи нуқсони нутқи шифоҳии кӯдак халалдоршавии нутқи хаттии онҳо ҳам ба амал меояд, ки он дар шакли носозии навишт (дисграфия) ва нутқи бесаводона (аграмматизм) ифода меёбад. Дар ҳолати пурра гум нуксони шунавоидоштадани тавоноии узви шунавоӣ, нутқи кӯдак танҳо дар шароити омӯзиши махсус ва бо кӯмаки шаклҳои ёрирасон – аз қабили нутқи имову ишоравӣ, хондани ҷунбиши лабон ташаккул меёбад.

2. Нақшаи машғулияти намунавӣ

Лаҳзаи ташкилӣ

Дарс/машғулият дар синф/гурӯҳ мегузарад. Кӯдакон дар назди муаллим/мураббия рост меистанд.

Муаллим/мураббия: Бачаҳо, нигаред, имрӯз мо меҳмонони бисёре дорем, биёед ҳамроҳи меҳмонон салом мекунем. (Кӯдакон ба калонсолон салом медиҳанд).

Муаллим: Бачаҳо, акнун мо  чӣ кор мекунем?

Бачаҳо: Гап мезанем, гӯш мекунем, фикр мекунем, мехонем, бозӣ мекунем.

Муаллим: Офарин, дуруст. Акнун гӯш кунед. Ман савол медиҳам шумо ҷавоб мегардонед. Имрӯз кӣ навбатдор аст?

Бачаҳо: Имрӯз навбатдор Далер аст.

Муаллим: Имрӯз кадом рӯзи ҳафта аст?

Бачаҳо: Имрӯз  рӯзи сешанбе аст.

Муаллим: Имрӯз дар синф кӣ нест?

Бачаҳо: Имрӯз дар синф Лола нест.

Муаллим: Бо кадом сабаб?

Бачаҳо: Лола  ба хонаи бибияш ба меҳмонӣ рафтааст.

Муаллим:  Хуб, бачаҳои азиз, акнун ҳама дар ҷойҳои худ мешинем, гӯшмонакҳоро ба гӯш мекашем ва бодиққат гӯш мекунем. (Муаллим месанҷад, ки кӯдакон чӣ тавр мешунаванд).

Имрӯз якҷоя мо бо шумо овозҳои «Т» ва «К»-ро дар ҳиҷоҳо дуруст  талаффуз мекунем.

Бачаҳо:

ТА-ТА-ТА-КА, КА-КА-КА-ТА, ТА-КА-ТА-КА-ТА

Муаллим: Бачаҳо, нигаред, ман дар даст расмҳои чиро дорам? Номбар кунед.

Бачаҳо: Ин нуксони шунавоидоштаам. Ин нуксони шунавоидоштатошка. Ин каду.

Муаллим: Ҳамаи инро бо як калима чӣ гуфтан мумкин аст?

Бачаҳо: Инҳо сабзавотҳоянд. Дар сабад сабзавот аст.

Муаллим: Офарин бачаҳо, биёед якҷоя бозӣ мекунем. Номи бозӣ «Ҷумларо ба охир расонед» аст.

Дар тахта расмҳо ва ҷадвалҳоро бо ҷумлаҳои  нотамом меовезем:

Нуксони шунавоидоштаим... харид. Дар замин ….. мебарояд. Маҳина... сабз дорад.

Расмҳо: нуксони шунавоидоштаам, нуксони шунавоидоштатошка, каду.

Бачаҳо ҷумлаҳоро хонда калимаи даркориро интихоб менамоянд ва ба ҷойи нуқтаҳо мегузоранд.

Муаллим: Бачаҳо, акнун аз ҷой мехезем. Гӯшакҳоятонро кашед. Дастгоҳҳоро ба гӯш монед. Ҳам бозӣ мекунем ва ҳам гап мезанем.

3. Дақиқаи варзишӣ

Мо нуксони шунавоидоштаамро реза мекунем.Мо нуксони шунавоидоштаамро меҷафем.Мо нуксони шунавоидоштаамро намак мекунем.Мо нуксони шунавоидоштаамро мекубем.

Бачаҳо ҷумлаҳои мазкурро бо нишон додани амалҳо накл мекунанд.

Муаллим: Бачаҳо, акнун бодиққат гӯш кунед -чистон меёбем.

Пак-пакана қад дорад,

Ҷома чил қабат дорад. Ин чист?

Бачаҳо: Ин нуксони шунавоидоштаам аст.

Муаллим: Офарин бачаҳо, биёед чистони дигарро меёбем:

Аз дур дидам алафзор,

Қамчин задам лолазор.

Ин чист?

Бачаҳо:  Ин тарбуз.

Муаллим: Офарин, бачаҳои донояки ман! Шумо имрӯз ҷавоби ҳама  чистонҳоро ёфтед! Биёед акнун  бозии «Чӣ овоз буд?»-ро мегузаронем. Бачаҳо дар назди компютер мешинанд.

Муаллим ба бачаҳо шунидани садову овозҳои маиширо пешниҳод мекунад: овози бориши борон, тақ-тақи буридани корд, ҷарангоси зарфҳо (қошуқҳо, чангакҳо, кордҳо, овози тайёр нуксони шунавоидоштадани тухмбирён).

Сипас бачаҳо оҳиста-оҳиста бо зиёд нуксони шунавоидоштадани масофа аз 0,5-3 метр овозҳоро аз ҳам фарқ намуда, номбар мекунанд, ки ин овози чист.

Муаллим: Ту овози чиро мешунавӣ?

Яке аз бачаҳо: Тақ-тақи қошуқҳо, кордҳо, чангакҳо. Бориши борон ва ғайра.

Муаллим: Хело хуб! Имрӯз шумо овозҳои «Т»  ва «К»-ро дуруст гуфтед, хуб хондед, бозӣ нуксони шунавоидоштадед, гӯш нуксони шунавоидоштадед, чистон ёфтед. Акнун мо бо истифода аз сабзавотҳо  шурбо мепазем.

Муаллим: Офарин бачаҳои азизи ман! Шумо имрӯз бисёр сабзавотҳоро номбар нуксони шунавоидоштадед! Биёед боз як бозӣ мегузаронем. Илтимос бадеҳаи «Сабзавот»-ро ба хотир биёред. Ба хотир овардед?

Бачахо: Бале!

Муаллим соҳибхона ва муаллиф мешавад. Бачаҳои боқимонда суроби сабзавотҳоро ба даст гирифта, сабзавот мешаванд. (Интихобан).

Ҳар як бача номи сабзавоти худро  номбар ва суханхояшро бо амалхҳи бозӣ нишон дода, мехонанд:

Соҳибхона омад аз бозор,

Овард сабзавоти бисёр:

Ҳам нуксони шунавоидоштатошкаву нуксони шунавоидоштаам,

Ҳам сабзиву нахӯд ҳам.

Ҷаъфарӣ низ овард,

Харид  лаблабуро ҳам.

Оҳ!

Ана сабзавотҳо  рӯи миз сӯҳбатро оғоз нуксони шунавоидоштаданд:

Кӣ аз ҳама хубтар, лазизтару заруртар дар рӯи замин:

Нуксони шунавоидоштатошка?Нуксони шунавоидоштаам? Сабзӣ?Нахуд?Ҷаъфарӣ ё  лаблабу?

Оҳ!

Соҳибхона ба даст гирифт кордро.

Бо корд сар нуксони шунавоидоштад корро.

Реза нуксони шунавоидоштад сабзавотҳо:

Нуксони шунавоидоштатошка, нуксони шунавоидоштаам, сабзи, нахуд, ҷаъфариву лаблабуро.

Оҳ!

Дар хумчаи сеҳрноки сарпӯшида сабазавотҳо ҷӯшиданду ҷӯшиданд:

Нуксони шунавоидоштатошка, Нуксони шунавоидоштаам,Сабзӣ,Нахуд,Ҷаъфариву Лаблабу

Оҳ!

Ва шӯрбои сабзавотӣ тайёр шуд, хеле хушбуву болаззат буд.

Муаллим: Ман хозир шӯрборо мечашам. Бомазза! Офарин, бачаҳо. Шӯрбои сабзавотӣ хеле болаззат шудааст, биёед шумо ҳам чашед. Бо меҳмонон хайрухуш мекунем ва якҷоя ба синф/гурӯҳ меравем.