Курси лексияҳо

3. Лексия 3

Ташкилёбии королӣ ва империяи франкҳо

Ташкилёбии короли франкии Меровингҳо. Дар байни королиҳои дар сарзамини империяи Рим ташкилёфтаи қабилаҳои «барбарӣ», королии франкҳо минбаъд аз ҳама калонтар ва пурқувват мегардад. Франкҳо тадриҷан вестготҳоро аз Галлия пеш карда, бургундҳо, лангобардҳо ва якчанд қабилаҳои германии паси Рейнро ба худ тобеъ намуда, королии хешро ба империяи бузурги замонашон  табдил  медиҳанд.

     Франкҳо (ба забони итолёӣ «озодон», «диловарон») дар аввал дар соҳили рости дарёи Рейн зиндагӣ мекарданд. Номи онҳо дар миёнаи асри III пайдо шудааст, ки дар зери ин мафҳум якчанд қабилаҳои германӣ муттаҳид мегардиданд. Аҷдодони фракҳоро Татсит хамавҳо, сугамбрҳо ва батавҳо номидааст. Дар асри V франкҳо ба ду гурӯҳи калон тақсим шуданд: ба франкҳои наздибаҳрӣ ё саликӣ ва франкҳои соҳилӣ ё рипуарӣ. Франкҳои саликӣ дар поёноби Рейн, дар соҳилҳои баҳр ва франкҳои рипуарӣ бошанд дар ҳарду соҳили миёнаоби Рейн зиндагӣ  менамуданд. Дар байни ин ду гурӯҳ франкҳои саликӣ бо ҷасорату кордонӣ фарқ  мекарданду бартарӣ доштанд. Соли 481 яке аз авлодони ин гурӯҳ – аҷдоди Меровей, аз байни худ Хлодвиг ном шахсеро корол пешниҳод намуданд ва ӯ аввалин короли франкҳо интихоб шуда, асос-гузори сулолаи ҳукмрони Меровингҳо гардид.

     Франкҳо бо сарварии Хлодвиг (481–511) ба Галлия ҳуҷум карда, соли 486 тамоми қисми шимолии он ва марказаш шаҳри Парижро забт кард-анд. Дар солҳои ҳукмронии Хлодвиг франкҳо торафт ба ҷануб ҳаракат карда, қариб тамоми Галлияро ба даст дароварданд. Дар Галлия Хлодвиг франкҳои худро ба заминҳои хуб таъмин намуд дар ҷанубии ин ҷо дар дасти вестготҳо замини кам боқӣ монда, мавқеи онҳо торафт маҳдуд мешуд.

Муносибатҳои иқтисодӣ – иҷтимоии франкҳо

аз рӯйи маълумотҳои «ҳақиқати саликӣ».  Чунонки қайд карда будем, «ҳақиқати саликӣ» яке аз маъхазҳои бештар муҳиму машҳури қабилаҳои барбарии германӣ мебошад. Дар он урфу одатҳои судии франкҳои саликӣ қайд гардида, тахмин мекунанд, ки дар аввали асри VI, дар давраи ҳукмронии Хлодвиг, тартиб дода шудааст. Тавре, ки аз маълумотҳои «ҳақиқати саликӣ» бармеояд, дараҷаи тараққиёти хоҷагӣ дар франкҳо нисбат ба дараҷаи хоҷагии германҳои қадим, ки Татсит тасвир кардааст, баланд будааст. Деҳқонӣ дар асри VI машҒулияти асосии франкҳо маҳсуб мегардид, эҳтимол, аллакай хоҷагии дуқитъагӣ ҳукмрон буд. Дар ҳама ҷо омочи оҳанин истифода мешуд, ки он заминро наҒз шудгор мекард. Кишту кори дукаратаю секарата, сихмолаю хишовакунӣ, ба ҷойи осиёҳои дастӣ истифодаи осиёҳои обӣ барои франкҳо корҳои муқаррарӣ шуда буданд. Ғайр аз кишти Ғалла – ҷавдор, гандум, дар хоҷагии франкҳо кишти лубиёӣ ва заҒир низ ҷой дошт. Корҳои обчакорӣ, боҒдорӣ, токпарварӣ низ ривоҷ ёфта буданд. Дар хоҷагии франкҳо чорводорӣ ҳам мавқеи асосиро ишҒол мекард. Франкҳо ҳайвонҳои калони шохдор ва майда: гов, гӯсфанд, буз, хук ва парранда-гони ҳархелаи хонагӣ парвариш мекарданд. Ғайр аз машҒулиятҳои асосии муқаррарӣ франкҳо шикор, моҳидорӣ ва занбӯриасалпарварӣ ҳам мекарданд. Лекин дар «ҳақиқати саликӣ» дар бораи мавҷудияти мулки хусусӣ ба замин дар байни франкҳо маълумоти саҳеҳ дида намешавад, агарчӣ дар он дар бораи қитъаҳои наздиҳавлигӣ сухан меравад. Соҳиб-они фонди асосии замини ҳар як деҳа коллективи аҳолии он – деҳқонони озоди майда маҳсуб мегарданд, ки обшинаро ташкил мекарданд ва дар ин бора «ҳақиқати саликӣ» маълумот медиҳад. Заминҳое, ки ба хоҷагии наздиҳавлигӣ ва қитъаҳои замини кораму марҒзор дохил намешуданд (бешазор, марҒзори тақсимнашуда, замини нообод, роҳҳо, ботлоқзорҳо), дар истифодаи умум мемонданд ва ҳар як аъзои обшина дар истифодаи онҳо ҳиссаи баробар дошт. То фатҳи Галлия мулкдори замини франкҳо авлод ҳисоб мешуд, ки он аз оилаҳои калони алоҳида иборат буд. Пас аз ишҒолгариҳо ҳам аксарияти ҷамоаро хешу пайвандон ташкил медоданд. Дар ҳайати франкҳои озод хешу ақрабо ҳанӯз ҳам нақши калон мебозид-анд. Лекин дар айни замон «ҳақиқати саликӣ» раванди вайроншавӣ ва таназзули муносибатҳои авлодиро инъикос кардааст. Дар байни аъзоёни ташкилоти қавмӣ фарқияти молумулкӣ торафт баръало намоён ме-гардад. Дар боби IХ–уми «ҳақиқати саликӣ», масалан, чунин навишта шудааст: шахсе, ки пайванди хеширо инкор мекунад, бояд дар пеши омма, дар маҷлиси судӣ, изҳор намояд, ки аз иштирок, дар додан ва гирифтани вергелд, аз мерос ва дигар муносибатҳо бо хешон даст ме-кашад. Баъди вафоти чунин шахс мероси ӯ ба хешовандон нагузашта, балки ба хазинаи  корол ворид мешуд.

     Сустшавии алоқаи қавмӣ байни хешовандон тадриҷан боиси тақсим-шавии оилаҳои калон ба оилаҳои ҷудогонаи хурд мегардад. Дар охири асри VI қитъаи замини меросии франкҳои озод ба замини комилан  шахсии озоду аз даст ба даст гузарандаи оилаҳои алоҳидаи хурд – аллод табдил меёбад. қитъаи замин акнун объекти васият, тӯҳфа ва сонитар мавриди хариду фурӯш қарор мегирад. Баробари ба вуҷуд омадани  аллод  раванди  ба  обшинаи ҳамсоягӣ ё  марзӣ, ки одатан онро обшина – марка меноманд, мубаддалшавии обшинаи деҳқонӣ ба охир мерасад. Обшина – марка акнун на аз хешу табор, балки аз ҳамсоягон иборат мешавад. ҳар яки онҳо сардори оилаи хурди шахсӣ ва соҳиби порчаи замини шахсӣ – аллод мегарданд. То охири асри VI бештари қитъаҳои марҒзору бешазорҳо ҳам ба мулки аллодии обшинаҳои алоҳида ме-гузаранд. Обшина – марка, ки дар франкҳо то интиҳои асри VI ба вуҷуд омада буд, шакли охирини заминдории обшинагӣ буд. Дар доираи он фосидшавии сохти ҷамъияти ибтидоӣ ба охир мерасад.

     Дар охири асри VI қитъаи замини деҳқонони обшина пурра ба мулки хусусии онҳо мубаддал мегардад, ки онро мулки аллодӣ меномиданд. Акнун замини аллодиро на фақат мерос гузоштан, балки хариду фурӯш ҳам кардан  мумкин буд.

       Баробари ба вуҷуд омадани мулки хусусӣ ба замин қисми зиёди аъзоёни обшина бо сабаби афзудани аҳли оилаашон ва нарасидани маҳсулоти деҳқонӣ, хушксолӣ ва офатҳои табиӣ маҷбур мешуданд, ки қитъаи замини худро фурӯшанд ё ки онро ба деҳқонони аллакай сарват-манд супурда, баъд аз онҳо бештар замин иҷора гиранд. Лекин ин иҷора-гирон минбаъд аз озодии худ маҳрум шуда, ба деҳқонони крепостной (пойбанд) табдил меёфтанд. Ин ва дигар деҳқонони камбаҒал аз деҳқон-они сарватманд Ғайр аз замин инчунин ҳайвоноти корӣ ва тухмӣ қарз гирифта, сипас онҳоро пардохт карда натавониста, маҷбур мешуданд қарздиҳандагонро сенор (хоҷа) шинохта, худро вассал (мутеъ) –и онҳо ҳисобанд ва ваъда диҳанд, ки минбаъд барои онҳо кор мекунанд. Деҳқонони крепостной дар оянда аз назди хӯҷаинони хеш ба ҷойи дигар рафта наметавонистанд, онҳо гӯё ба заминҳои хӯҷаинони худ абадӣ «вобаста»  шуда бошанд. Номи «крепостной» гирифтани онҳо ҳам шояд аз ҳамин сабаб бошад. Аз ҳисоби қитъаҳои заминҳои деҳқонони хона-харобшуда, заминҳои қисми дигари деҳқонон торафт афзуда, худи онҳо ба ҳайати ашрофони франкҳо дохил мешуданд. Яке аз ашрофони аввалин ва бойтарини франкҳо худи Хлодвиг ба шумор мерафт. ӯ хусусан дар Галлия аз  ҳисоби  собиқ  мулкҳои  императории Рим соҳиби заминҳои зиёд гардида, ҳамзамон тамоми заминҳои ишҒолнашудаи бекорхобидаро низ аз худ кард. Аз ҳисоби ин заминҳо Хлодвиг аъзоёни дружина ва дарбориёнашро бо замин таъмин намуд, ки онҳо минбаъд  заминдорони калон гардида, ба сафи ашрофони франкҳо шомил ме-шаванд.

     Намояндагони ашрофон дар назди корол, Шӯрои королиро ташкил мекарданд. Бе розигии ин Шӯро корол ягон масъалаи муҳимро ҳал карда наметавонист. Лекин корол идораи ноҳия ва вилоятҳои давлатӣ ташкил карда, онҳоро ба намояндагони авлодаш ва одамони бонуфуз месупорид.

     Хлодвиг ва ворисони ӯ барои калисою рӯҳониён замин ва Ғуломону колонҳоро дареҒ намедоштанд, чунки онҳо барои мустаҳкам кардани ҳокимияти королӣ ёрӣ мерасониданд. Калисо низ дар байни халқ итоат-корӣ ва фармонбардориро таблиҒ мекард, ки ин ҳам барои ҳокимияти королӣ ва ҳам барои  ҳокимияти динӣ басо зарур буд.

2. Афзудани нобаробарии иҷтимоӣ ва ба қисмҳо тақсимшавии давлати Меровингҳо

Афзоиши заминдории хусусӣ ва сустшавии ҳокимияти

королӣ дар давраи ворисони Хлодвиг. Чунон ки дар боло қайд кардем, заминдорони хусусӣ пеш аз ҳама дар натиҷаи ба мулки хусусии деҳқон-они ҷамоа табдил ёфтани замини ҷамоа ба вуҷуд меомад. Минбаъд як қисми ин деҳқонон бенаво гардида, нисфи дигарашон заминдори калон мешаванд. Заминдорони калони хусусӣ инчунин аз ҳисоби заминҳои тӯҳфагӣ, ки онҳоро корол ба аъзоёни дружина ва дарбориёни худ ҳадя мекарду ин гуна заминҳоро заминҳои бенефитсиягӣ меномиданд, ба вуҷуд меомаданд. Корол сарват ва таъсири ин заминдорон – ашрофонро зиёд карда, аз камбаҒалон комилан итоат карданро талаб менамуд.

     Заминдорони калон торафт ба қувваи бузург мубаддал мегардиданд. Акнун онҳоро сенор меномиданд, ки маънояш «калон – бузургон» ме-бошад. Сенорҳо монанди корол дружина доштанд, ки аъзоёни онро вассал меномиданд. Барои он ки бойигарӣ ва тавоноии худро зиёд намоянд, сенорҳо заминҳои деҳқононро забт карда, онҳоро маҷбур ме-намуданд, ки дар замини хӯҷаин кор кунанд. Барои боз ҳам зиёдтар ва васеътар намудани замини худ сенорҳо ба ҳамдигар ҷанг мекарданд. Ин набардҳо на фақат барои худи сенорҳо, балки барои деҳқонон ҳам ҳалокатовр буд. Дар натиҷа боз замини деҳқонон кашида гирифта, молу амволи онҳо мусодира карда мешуданд. Ин раванди Ғоратшавӣ, аз озодӣ маҳрум, ба крепостнойҳо табдилшавии деҳқонон, аз як тараф ва аз ҷониби дигар, ба дасти заминдорони калон – феодалон гузаштани замин-ҳои ҷамъиятӣ франкҳоро торафт ба ду синфи ба ҳам зид ҷудо мекард: феодалон ва деҳқонони крепостной. Беш аз пеш вазниншавии маҷбуриятҳои феодалӣ шӯришҳои деҳқононро ба вуҷуд меовард, лекин ҳамаи онҳо номуташаккилона ва ба таври пароканда ба амал меомаданд, бинобар ин аз тарафи қувваи ҳарбии феодалону корол ба осонӣ пахш карда мешуданд.

      ҳамин тавр афзоиши заминдорони калон, торафт камшавии деҳқон-они озод ва дар байни авлодони Хлодвиг авҷгирии мубориза барои ҳокимият ҳукумати Меровингҳоро хеле сусту заиф намуданд. Дар байни набераю аберагони Хлодвиг зиёда аз 40 сол мубориза давом  кард. Дар солҳои 639–751 онҳо ба идораи давлат қариб машҒул нашуданд, аз ин рӯ дар байни ҳамзамонони худ лақаби «королҳои лаванд»–ро гирифта буданд. Дар асрҳои VII–VIII ҳамаи корҳои маъмурӣ, судӣ ва ҳарбӣ ба дасти магнатҳо (заминдорони калон)–и маҳаллӣ гузашт. Дар музофотҳои Австразия, Бургундия ва Нейстрия  майордомҳои ҳукуматӣ (мансаб-дорони олии ҳукуматӣ) тамоми ҳокимиятро ба дасти худ гирифта, барои ҳукумати королӣ байни ҳамдигар мубориза мебурданд. Дар охир, соли 687 майордоми Австразия герсог Пипини II Геристалский ҳамаи рақиб-онашро маҒлуб карда, ҳокимиятро ба даст гирифт ва саравлоди сулолаи нави давлати франкҳо – сулолаи Каролингҳо гардид.

3. Барҳамхӯрии сулолаи Меровингҳо ва саршавии ҳукмронии хонадони Каролингҳо.  

Карл  Мартелл ва ҷангҳои ӯ бо арабҳо. Ислоҳоти ҳарбӣ. Аз парокандагии сиёсии давлати франкҳо истифода бурда, солҳои 20 ва 30–юми асри VIII арабҳо ба муқобили онҳо ҳуҷум карданд. Арабҳо дар аввали VIII Испанияро забт намуда, аз он ҷо ба давлати франкҳо ҳамла намуданд. Писари Пипини II Геристалский – Карл Мартелл бо дружинаи худ арабҳоро дар назди шаҳри Пуате (наздики шаҳри Париж) пешвоз гирифта, моҳи октябри соли 732 ба онҳо шикасти сахт расонид. Баъди 5 сол арабҳо бори дигар кӯшиш карданд, ки ҷанубии Галлияро ба даст оранд, лекин ин дафъа ҳам шикаст хӯрда, ба Испания ақибнишинӣ намуданд.

     қувваи асосии арабҳоро аскарони савора ташкил мекарданд, барои мубориза бо онҳо ба Карл Мартелл лозим омад, ки ба ҷойи аскарони пиёдагард сарбозони савора ташкил намояд. Барои ба лашкари савора ҷалб намудани аскарон Карл Мартелл ислоҳоти ҳарбӣ гузаронида, нисбат ба онҳо сиёсати заминтӯҳфакуниро пеш гирифт. Аскарони замин тӯҳфагирифта мебоист дар қӯшунҳои савораи давлатӣ хуб хизмат мекарданд. Аз ҳисоби онҳо, дар оянда ашрофони нави ҳарбӣ пайдо мешаванд. Фонди замини давлатӣ аз ҳисоби заминҳои нави забтшуда ва мусодираи заминҳои ашрофони исёнгар пурра мегардад. Лекин вақте, ки ин заминҳо ҳам барои «тӯҳфа» камӣ карданд, пас Карл Мартелл мусодираи заминҳои калисо ва рӯҳониёни исёнгарро гузаронид, ки ин кори ӯ аввалин воқеаи секуляризатсия (мусодираи)–и замини «муқаддас» дар Аврупо ба ҳисоб мерафт.

     ҳамин тавр ба Карл Мартелл муяссар гардид, ки қӯшуни тавонои савора ташкил карда, аз болои арабҳо Ғалаба намояд ва онҳоро ба тарафи Ғарбии қаторкӯҳҳои Пиреней, яъне ба сарзамини ҳозираи Испания ба ақиб партояд.

Аз тахти королӣ  маҳрум  карда  шудани  Меровингҳо

ва ба сари ҳокимият омадани Каролингҳо. Вориси Карл Мартелл, Пипини III Пакана (741–768) солҳои аввал мисли падараш фақат унвони майордом дошт. Королҳои меровейҳо бошанд, паси ҳам ба сари ҳукумат меомаданду лекин ба корҳои давлатӣ қариб машҒул намешуданд. Бинобар ин Пипини III бо мадади папаи Рим табадуллоти давлатӣ гузаронида, сулолаи меровингҳоро аз тахт сарнагун  сохт. Соли 751 дар шаҳри Суассон маҷлиси аъёну ашрофи франкҳо ҷамъ омада, Пипинро  короли  расмии  франкҳо  интихоб  намуданд. Пас аз ин папаи Рим дар бораи корол интихобшавии Пипин расму русуми динӣ гузаронида, ба сари давлати франкҳо омадани сулолаи нав – каролингҳоро қонунӣ гардонид. Охирин  намояндаи  хонадони меровингҳо Хилдерики III ба дайр фиристода шуд, ки ӯ дар ҳамон то охири умр зиндагӣ кард.

     Барои изҳори миннатдорӣ ба папа Пипин солҳои 755–756 ду маротиба ба Италия бар  зидди  лангобардҳо, ки онҳо мехостанд вилояти папагӣ –вилояти Римро ишҒол намоянд, лашкар кашида, ба лангобардҳо зарба зад. Ин барои дар Италияи Миёна, дар вилояти Рим, ҳокими  мустақил мондани папа, ёрии хеле калон ба шумор мерафт. Пас аз ин алоқаи папа ва ҳукумати франкҳо боз ҳам мустаҳкамтар мешавад.                       

Ҳамин тавр, дар давраи Пипини III Пакана аҳволи дохилӣ ва хориҷии давлати франкҳо хеле беҳтар гардида, барои минбаъд ба империя табдил ёфтани он шароити муайяне ба вуҷуд омад.